Historia Parafii Ewangelickiej we Włocławku

Historia ewangelików włocławskich związana jest bezpośrednio z polityczną i społeczną historią samego miasta. Od ponad 600 lat jest ono miastem katedralnym związanym z siedzibą tutejszych biskupów, którzy będąc włodarzami miasta uniemożliwiali osiedlanie się innowierców po tej stronie Wisły. Sytuacja zmieniła się dopiero po II rozbiorze Polski. W latach od 1793 do 1807 Włocławek podlegał administracji zaboru pruskiego w ramach tzw. Prus Południowych. Pomiędzy 1807 a 1812 stacjonowały tu wojska armii napoleońskiej. Od 1807 roku Włocławek wszedł w obręb Księstwa Warszawskiego, a po Kongresie wiedeńskim w 1815r. miasto wcielono do Królestwa Kongresowego. Niniejsze zmiany granic, ustrojów i systemów władzy umożliwiły na przełomie XVIII i XIX wieku napływ nie-katolickiej ludności. 

Zachowane do dnia dzisiejszego księgi metrykalne umożliwiają określenie rejonów, z których przybywali pierwsi osadnicy.  Większość z nich pochodziła z terenów ówczesnych Prus – Torunia, Gdańska, Grudziądza, Brodnicy, Bydgoszczy i Mogilna. Byli też i osadnicy, którzy przyjechali z innych, o wiele dalszych niemieckich miast m.in. – Poczdamu, Drezdna, Hanoweru, Hamburga, Brunszwiku. W okresie władzy pruskiej odprawiano przede wszystkim sporadycznie nabożeństwa domowe, na które przyjeżdżali duchowni z okolicznych miejscowości – Kowala, Chodcza, Lipna lub Torunia.

Pierwszym, stałym miejscem organizacji ewangelickich nabożeństw był nieistniejący już dziś kościół św. Stanisława. W latach 1796-1797 wspomniani wyżej księża, bądź stacjonujący we Włocławku, wraz z pruskim batalionem kapelani wojskowi, odprawiali w nim luterańskie nabożeństwa. 

Sytuacja zmieniła się po wkroczeniu do Włocławka wojsk napoleońskich i w kolejnych latach, gdy nastąpił znaczny przyrost liczebny luteranów. Wystąpili oni w 1818 roku do władz Królestwa Polskiego o zgodę na sprawowanie nabożeństw w kościele św. Wojciecha. Na mocy decyzji Komisji Rządowej Wyznania i Oświecenia Publicznego z 24.06.1820r., oraz za zgodą miejscowego Biskupa,w dniach 17-18 marca 1821r. nastąpiło oficjalne, (nieodpłatne!) przekazanie kościoła stronie ewangelickiej. Pierwsze nabożeństwo odprawił w święto Wniebowstąpienia Pańskiego - 31 maja 1821r. ks. Georg Ortmann z Chodcza.

Sytuacja zmieniła na trwałe się w 1829r. kiedy utworzono we Włocławku samodzielną parafię. Jej pierwszym proboszczem został ks. Juliusz Adolf Teodor Ludwig (późniejszy proboszcz w Warszawie i Generalny Superintendent Kościoła ).

W momencie powstania parafia we Włocławku liczyła 430 rodzin – czyli 2414 dusz w mieście i okolicach.

W latach 1831/32 wybudowano plebanię. Od 1834r. na zbiegu ulic Brzeskiej i Piekarskiej istniała ewangelicka szkoła podstawowa. W 1853r. uczęszczało do niej już 40 chłopców i 20 dziewcząt. (Regularne nauczanie dzieci, prowadzone było dużo wcześniej – jak wynika z akt metrykalnych już ok. 1809 r. pracował we Włocławku ewangelicki nauczyciel Karol Nickau).

Stale rosnące koszty utrzymania – związane głównie z koniecznością prowadzenia ciągłych remontów oraz ograniczoną liczbą miejsc (ok.150) w drewnianym kościółku św. Wojciecha sprawiły, że coraz większym pragnieniemi koniecznością stało się wybudowanie nowej świątyni.

W roku 1850 Fryderyk Wilhelm Cords, dziedzic dóbr Siewiersk zapisał w testamencie swój majątek (16.500 rubli) na budowę nowego kościoła, szkoły i szpitala ewangelickiego (domu opieki), które to dwie ostatnie instytucje miały w przyszłości nosić jego imię. Kilka miesięcy po sporządzeniu testamentu, w tym samym 1850 roku zmarł. Niestety realizacja zapisu opóźniła się o blisko 20 lat (!) wskutek procesów z rodziną zmarłego.

Wreszcie w 1874r. uzyskano pieniądze na budowę. Neogotycki, ceglany kościół wybudowano w latach 1877-1881. według planów budowniczego gubernialnego Franciszka Tournelle. Uroczyste poświęcenie odbyło się 25 października 1881r. Konsekracji dokonał Generalny Superintendent ks. Paweł Ewerth  z Warszawy

Przy dawnym kościele św. Wojciecha (stojącym nieco bliżej ulicy niż dzisiejsza świątynia) funkcjonował od około 1600r. także przykościelny cmentarz. Jego część została wyznaczona w okresie zaboru pruskiego na miejsce pochówku zmarłych ewangelików. Po przejęciu kościoła w 1821r. cmentarz służył parafii do ok. 1850 roku. Później, pogrzeby ewangelickie odbywały się (do 1897) na terenie cmentarza na obecnym Zielonym Rynku (przed dzisiejszym UM). Ostatecznie, oba cmentarze przeniesiono na nowe miejsce u zbiegu dzisiejszych ulic Cmentarnej i Okrzei.

Jedyną pozostałością po dawnym cmentarzu przykościelnym jest pojedynczy nagrobek przedstawiający niegdyś płaczącego anioła opartego o urnę. Wg informacji prasowej z 1865r. był to niegdyś pomnik Henryki Wilhelminy z Heroldów, małżonki pułkownika wojsk pruskich Karola de Greiffenberg.

Przed kościołem, na lastrykowym postumencie stoi figura zapraszającego Chrystusa. Pod nią, na piaskowcowym cokole znajduje się napis: Pójdźcie do mnie wszyscy Mat XI, 28. Figura ta zdobiła pierwotnie frontową ścianę Domu Miłosierdzia przy ul. Słowackiego, jednak po wojnie musiała zostać zdjęta i ustawiono ją na dzisiejszym miejscu. W roku 2010 została poddana gruntownej renowacji i konserwacji.Teren kościoła przed ulicą Brzeską otacza zabytkowe, ozdobne, kute ogrodzenie, ufundowane zostało w 1897r. przez Ludwika Bauera.

Na początku XX wieku parafia we Włocławku przeżywała swój najdynamiczniejszy rozwój. Liczba parafian wynosiła w mieście i okolicy ponad 3000 osób Rozwój liczebny zboru był wtedy tak pomyślny, że myślano nawet o rozbudowie kościoła (planowano dodanie od wschodniej strony, pod wieżą – transeptu, czyli nawy poprzecznej).

 Oprócz samego miasta Włocławka, istniało pięć kantoratów w gminach: Dobiegniewo, Falborz, Łęg, Śmiłowice i Wieniec. Parafia prowadziła pięć szkół – polskie w Modzerowie i Krzywej Górze,  oraz niemieckie we Włocławku, Łęgu – Witoszynie i Sarnówce. Rozwój liczebny i materialny parafii związany był bezpośrednio z rozwojem całego miasta. Większość dużych zakładów przemysłowych, przedsięwzięć handlowych i rzemieślniczych związana byłą z działalnością ewangelików, którzy właśnie na przełomie XIX i XX wieku stanowili „koło zamachowe” lokalnej gospodarki.  I choć sami ewangelicy nie stanowili nigdy w historii Włocławka znaczącego odsetku ludności (maks. 10 -11 %), to ich wpływ na kształt i rozwój samego miasta pozostaje bezdyskusyjny.

Rodzina Steinhagen prowadziła miejscową papiernię i fabrykę celulozy, rodzina Bohme – fabrykę cykorii (dzisiejsza Delecta), rodzina Vaedtke – fabrykę mydła i świec, rodziny Haak i Mühsam – fabryki maszyn rolniczych, rodzina Klauke – fabrykę drutu, rodzina Kreutz – wytwórnię koszy itp. Szczególne miejsce wśród długiej i zasłużonej listy fabrykantów zajmują Adela i Ludwig Bauerowie. Byli oni niezwykle zasłużonymi dla parafii i miasta przedstawicielami polskiego ewangelicyzmu.

 Ludwik Bauer – był właścicielem huty szkła „Helena”, a także browaru, wytwórni wód i wódek słodkich. Był burmistrzem, a w latach 1915 - 1918 pierwszym prezydentem miasta Włocławka. Przewodził Towarzystwu Wzajemnego Kredytu. Był prezesem Banku Kujawskiego. Był także przewodniczącym Komitetu Obywatelskiego Włocławka. Z jego inicjatywy w 1900r. Ministerstwo Finansów stworzyło 7-mio klasową Szkołę Handlową we Włocławku (dziś I LO im. Ziemi Kujawskiej). Ludwik Bauer, odznaczony został za swoje zasługi orderem Polonia Restituta i tytułem honorowego obywatela miasta Włocławka.

A. i L. Bauerowie umożliwili realizację zapisu ostatniej części testamentu F.W. Cordsa. Przy ich wydatnej pomocy wybudowano w 1905r. Dom Miłosierdzia. Był to dom opieki dla starców i kalek, obok niego istniała także ochronka dla dzieci z ubogich rodzin, oraz szwalnia dla kobiet. Mieścił on 48 pokoi dla podopiecznych i salę konfirmacyjną. Dom, prowadzony przez ewangelickie siostry diakonise i dotowany co roku przez rodzinę Bauerów działał do 1945 roku.  Bauerowie ofiarowali też parafii budynek szkolny (1907 r.) przy ul. Słowackiego.

Dynamiczny rozwój parafii i wpływ ewangelików na lokalne społeczeństwo wstrzymał niestety wybuch I Wojny Światowej. Zmniejszyła się liczba parafian, zahamował się także rozwój samego miasta. Życie parafialne, choć bardzo bogate w różnorodne formy działalności (m.in. za sprawą Towarzystwa Młodzieży Ewangelickiej), nie przekładało się już tak znacząco na życie miasta jak na przełomie wieków.

Lata powojenne zmieniły radykalnie sytuację materialną i strukturalną Parafii. Niemal cały majątek parafii przejęło państwo, plebania zajęta została przez ludność cywilną, a sam kościół był poważnie uszkodzony. W parafii pozostało około 600 osób. Wielkim wysiłkiem podźwignięto kościół ze zniszczeń, a kolejni duchowni starali się o zachowanie zarówno stanu posiadania, jak i liczby wiernych. Niestety, sytuacja powojenna zmusiła wielu z nich do emigracji. Sytuacji nie ułatwiały częste zmiany na stanowisku duchownego. Do zmniejszającej się liczby wiernych dochodziły liczne zmiany administracyjne w zakresie granic Parafii. W okresie powojennym duchowni z Włocławka obejmowali swoją opieką teren dawnych parafii w Kowalu, Chodczu, Przedczu a także parafie w Izbicy Kujawskiej, Sompolnie, Lipnie i Rypinie.

Dziś, choć w diasporalnej rzeczywistości, pamiętając o doświadczeniach minionych lat chcemy składać świadectwo wiary w codziennym życiu, w niedzielnych nabożeństwach, spotkaniach, w zaangażowaniu ekumenicznym i w życiu lokalnej społeczności. Pamięci dawnych mieszkańców naszego miasta, tych którzy je tworzyli budując także społeczność parafialną poświęcone jest lapidarium - wystawa tablic trumiennych odnalezionych podczas remontu kościoła w 2008 roku. Znajduje się ono w budynku dawnej kaplicy przedpogrzebowej za kościołem. Dzięki dobrej współpracy ze szkołami, corocznie niemal kilkaset osób odwiedza naszą świątynię uczestnicząc w multimedialnych lekcjach historii.

Duszpasterze parafii